Michael Novak tưởng niệm hai Thánh Giáo Hoàng Gioan XXIII và Gioan Phaolô II (1)

Nhưng mục đích của chúng ta hôm nay không nhằm lượng định ý nghĩa trọn vẹn của triều giáo hoàng vừa kết thúc; điều ấy rõ ràng là vội vã và quá sớm. Điều chúng ta muốn làm trong cuộc tụ tập long trọng này, được triệu tập theo ý muốn của Đức GH Phaolô đang hiển trị, là đơn thuần cố gắng họa lại trước chúng ta, trong khoảnh khắc, khuôn mặt Đức Gioan XXIII, trong hành vi hiếu thảo tập thể và lòng biết ơn sâu xa.

Mỗi một Nghị Phụ Công Đồng đều giữ trong trái tim mình kỷ niệm sống động của lần cuối cùng chúng ta gặp gỡ ngài, ngay ở đây, tại nơi này, gần mộ Thánh Phêrô. Mỗi một người đều vừa lắng nghe vừa tự hỏi: “Phải chăng đây là buổi từ giã?Liệu người cha đang nói với chúng ta đây có bao giờ thấy lại con cái mình một lần nữa hay không?” Chúng ta nhận thấy mình đang nghe loại diễn từ của Bữa Tiệc Ly…

Truyền hình, truyền thanh, và báo chí đem cái chết của ngài tới gần chúng ta đến nỗi nó giống như cái chết (của người) trong gia đình. Chưa bao giờ cả thế giới lại đã tham dự một cách sát nút như thế vào giai đoạn sé lòng của cơn bệnh chí tử. Chưa bao giờ thế giới đã biểu lộ một nhất trí như thế trong xúc cảm. Thánh Kinh nói rằng “cái chết của các thánh hết sức quí giá trước nhan Thiên Chúa”. Cái chết của Đức Gioan XXIII quí giá cả trước mặt thế giới nữa. Đức Giáo Hoàng đã biến cải nó thành lời tuyên xưng đức tin và đức cậy; ngài biến nó thành như thể một cuộc cử hành phụng vụ Phục Sinh.

Vài tuần trước khi đi nghỉ vĩnh viễn, trong một buổi yết kiến, Đức Giáo Hoàng nói rằng “mọi ngày đều là ngày lành để được sinh ra, và mọi ngày đều là ngày lành để được chết đi. Cha biết cha đã tin Đấng nào”. Ngài lên đường gặp chung cuộc của ngài với một lòng thanh thản của đứa trẻ về nhà, vì biết rằng cha em đang giang rộng đôi tay chờ đợi em ở đấy. Còn điều gì đơn sơ hơn thế?

Khi nghe thành viên của phủ giáo hoàng sụt sịt khóc quanh giường ngài nằm, ngài phản đối: “con đừng khóc, đây là thời điểm của hân hoan”. Khi chung cuộc đã tới gần, ngài yêu cầu được “ở một mình với Chúa” để hồi tâm. Nhưng tiếng vọng lời ngài cầu nguyện vẫn còn được nghe thấy khi ngài hồi tỉnh. Người ta nghe thấy ngài nhắc lại lời lẽ của Thầy Chí Thánh: “Ta là sự phục sinh và là sự sống”, những lời trong giây phút này quả đã mặc lấy hết ý nghĩa trọn vẹn của chúng. Và rồi môi ngài phát ra tiếng kêu sau cùng, yếu ớt, nhưng từ tận trái tim, đầy tình yêu con thảo với Mẹ Đồng Trinh: “Mẹ con ơi, hy vọng của con ơi”. Và thế là hết…
Đức Gioan XXIII đã rời bỏ chúng ta.

Ấy thế nhưng, chúng ta dám tin rằng hơn bao giờ hết, ngài vẫn ở giữa chúng ta. Người chết không ngừng sống, nhưng sống trọn vẹn hơn. Trong thực tại huyền nhiệm của Các Thánh Cùng Thông Công, các ngài vẫn hành động một cách sâu sắc, thân mật và mạnh mẽ hơn nữa…

Giờ đây, chúng ta cần cố gắng mô tả khuôn mặt Đức Giáo Hoàng, mà ký ức mãi mãi được in đậm trong trái tim mỗi người chúng ta…

Nếu phải phát biểu mọi điều trong một câu chữ thì con thiển nghĩ ta có thể nói rằng Đức Gioan XXIII là một con người hết sức tự nhiên đồng thời lại rất siêu nhiên. Tự nhiên và ơn thánh đã sản xuất nơi ngài một sự thống nhất sống động đầy tràn duyên dáng và ngạc nhiên.

Mọi sự nơi ngài đều bật sinh từ một nguồn duy nhất. Ngài siêu nhiên một cách hoàn toàn tự nhiên. Ngài tự nhiên bằng một tinh thần siêu nhiên đến độ không ai khám phá được sự phân biệt nào giữa hai chiều kích này.

Như thể, khi làm đầy buồng phổi, ngài hít đức tin cùng lúc với việc hít sức mạnh thể lý và tinh thần.

Có người viết rằng “Ngài sống trước nhan Thiên Chúa, với vẻ đơn sơ của một người dạo quanh phố xá của thị trấn mình”.

Ngài sống với đôi chân trên đất, và ngài quan tâm tới mọi lắng lo hàng ngày của người ta, bằng một mối thiện cảm sống động. Ngài biết phải dừng lại bên đường ra sao để chuyện trò với những người tầm thường, để lắng nghe một em nhỏ, để an ủi một người tàn tật. Ngài lưu tâm tới việc xây dựng một phi trường và ngài cầu nguyện cho các phi hành gia…

Lòng nhân hậu tự phát, thẳng thắn, luôn thức tỉnh của ngài như một tia sáng mặt trời xua tan sương mù, làm chẩy băng giá, thấu qua mọi sự không ai để ý, như thể nó có quyền làm thế. Một tia sáng mặt trời như thế tạo lạc quan dọc đường nó đi, loan truyền hạnh phúc dưới những giáng vẻ bất ngờ, và biến mọi trở ngại thành nhẹ nhàng.

Đức Gioan XXIII đã xuất hiện như thế đối với thế giới, không phải như mặt trời nhiệt đới làm mù mắt người ta bằng cường độ chói lói của nó, nhưng đúng hơn như mặt trời khiêm hạ, quen thuộc, hàng ngày chỉ đơn giản có mặt tại vị trí của mình, luôn trung thực với chính mình dù đôi lúc có bị mây phủ, một mặt trời ít ai chú ý, nhưng chắc chắn lúc nào cũng hiện diện.

Đức Gioan XXIII không ngây thơ đến độ tin rằng lòng nhân hậu sẽ giải quyết được mọi vấn đề, nhưng ngài biết rõ: nó mở cửa tâm hồn để đối thoại, để hiểu nhau, và để kính trọng nhau. Ngài tin tưởng sức mạnh của đức ái Chúa Kitô luôn bừng cháy trong trái tim con người…

Ta hãy lắng nghe ngài khi ngài tự giới thiệu với các bề tôi mới của ngài là các tín hữu của toà thượng phụ Venice: Ngài bảo họ: “tôi muốn nói với anh chị em một cách thành thực nhất. Anh chị em đã nóng lòng chờ đợi tôi; người ta đã nói với anh chị em về tôi và đã viết cho anh chị em nhiều trình thuật vượt quá công lênh của tôi. Tôi xin tự giới thiệu con người thực sự của tôi. Giống mọi người khác đang sống trên cõi đời này, tôi cũng xuất thân từ một gia đình và một nơi chốn nhất định. Tạ ơn Chúa, tôi có sức khỏe thể lý tốt và một chút ý thức tốt giúp tôi nhìn sự việc một cách nhanh chóng và phân minh. Luôn sẵn sàng yêu thương mọi người, tôi vẫn tuân theo lề luật của Tin Mừng, biết tôn trọng các quyền lợi của tôi và của những người khác, một sự kiện ngăn không cho tôi gây hại cho bất cứ ai và khuyến khích tôi làm điều thiện cho mọi người.

“Tôi xuất thân từ một cội nguồn khiêm tốn. Tôi được dưỡng dục trong một cảnh nghèo khá hạn chế nhưng bổ ích, đòi hỏi không bao nhiêu nhưng bảo đảm việc phát triển các nhân đức cao thượng nhất và vĩ đại nhất, giúp chuẩn bị con người cho việc leo dốc ngọn núi cuộc đời. Đấng Quan Phòng lôi tôi ra khỏi làng quê sinh trưởng và làm tôi chu du mọi nẻo đường thế giới khắp Tây cùng Đông. Cũng Đấng Quan Phòng này đã khiến tôi ôm hôn những người khác với tôi cả về tôn giáo lẫn ý thức hệ. Thiên Chúa làm tôi đối diện với những vấn đề xã hội gay gắt và đầy đe dọa, mà trước chúng, tôi vẫn giữ được một phán đoán và một trí tưởng tượng bình thản và quân bình để lượng định vấn đề cho chính xác, vì lòng tôn kính các nguyên tắc tín lý và luân lý Công Giáo, không quan tâm tới những gì phân rẽ người ta và khiêu khích tranh chấp, mà đúng hơn quan tâm tới những gì hợp nhất con người…”

Không ai ngạc nhiên khi đọc trong nhật ký riêng của ngài những suy nghĩ như sau: “Các cử hành kim khánh linh mục của tôi vào năm nay đã kết thúc. Tôi cho phép chúng được tổ chức ở đây, tại Sophia, và tại Sotto il Monte. Tôi thật bối rối hết sức!Biết bao linh mục đã qua đời hay còn đang sống đã thực hiện được những kỳ công về tông đồ và trong việc thánh hóa các linh hồn chỉ sau khi làm linh mục được 25 năm. Còn tôi, tôi đã làm được những gì? Ôi lạy Chúa Giêsu, xin thương xót con! Nhưng, dù tôi khiêm hạ vì cho tới nay làm được rất ít hay chưa làm được gì, tôi vẫn hướng mắt về tương lai. Trước mặt tôi, vẫn còn ánh sáng; vẫn còn hy vọng làm được điều tốt nào đó. Bởi thế, tôi lại nắm lấy cây gậy một lần nữa, mà từ nay sẽ là cây gậy của tuổi già, và tôi sẽ tiến lên phía trước để gặp bất cứ điều gì Chúa muốn cho tôi” (Sofia, 30 tháng 10,1929). . . .

“Đấng Đại Diện Chúa Kitô ư? Ôi, tôi đâu xứng với tước hiệu này, tôi, đứa con khốn khổ của Baotixita và Maria Anna Roncalli, hai Kitô hữu quá tốt lành, chắc chắn như thế, nhưng tầm thường và khiêm tốn xiết bao” (15 tháng 8,1961).

Nếu ta bỏ con người này và quay nhìn tới công trình do ngài thực hiện, thì đời ngài quả là một ơn phúc ba chiều: ơn phúc cho tín hữu của Giáo Hội Công Giáo; ơn phúc cho mọi Kitô hữu; ơn phúc cho mọi người có thiện chí.

Đời ngài là một ơn phúc cho tín hữu, trên hết vì Công Đồng do ngài triệu tập; đây là đỉnh cao hoạt động mục vụ của ngài. Đức Gioan XXIII muốn có Công Đồng này: ngài nói chí lý rằng ước muốn này là lời đáp trả đối với ơn linh hứng của Chúa Thánh Thần, một ơn linh hứng từng mời gọi ngài tụ tập mọi giám mục khắp thế giới về Rôma.

Lúc khai mạc Công Đồng, ngài đã bình thản tuyên bố sự bất đồng hoàn toàn của ngài “đối với các tiên tri bất hạnh, luôn tiên đoán tai ương thảm họa”. Ngài nói thêm “Chúng ta không có lý do gì để sợ hãi; sợ hãi chỉ có thể phát xuất từ việc thiếu đức tin”.

Ngài vâng theo tiếng Chúa kêu gọi, một cách bình an và không biết chính xác tất cả những kêu gọi này sẽ được thực hiện ra sao. Có lần ngài đã mỉm cười cho hay “Khi nói tới công đồng, thì tất cả chúng ta đều là tập sinh, Chúa Thánh Thần sẽ hiện diện khi các giám mục tụ họp nhau; ta sẽ thấy điều này”.

Quả thực thế, đối với ngài, Công Đồng trước nhất không phải là cuộc họp của các giám mục với Đức Giáo Hoàng, một cuộc họp theo nghĩa hàng ngang. Trước nhất và trên hết, nó là cuộc họp tập thể toàn bộ giám mục đoàn với Chúa Thánh Thần, một cuộc họp theo nghĩa hàng dọc, một cởi mở hoàn toàn để đón nhận ơn mưa móc mênh mông của Chúa Thánh Thần, một thứ Lễ Hiện Xuống mới…

Đời ngài là ơn phúc cho mọi Kitô hữu. Vì đối với ngài, ta mắc nợ một bầu khí mới, một khí hậu mới. Bầu khí này giúp ta cùng nhau, như anh chị em, đương đầu với các trở ngại vẫn cần được vượt qua trên đường tiến tới hợp nhất trọn vẹn và hữu hình. Bầu không khí này ta mắc nợ đối với tình bác ái của ngài và đối với lòng thành thực của ngài.

Đối với tình bác ái của ngài, vì tình bác ái này mở cửa trái tim con người ra để đối thoại, để sẵn sàng phán đoán thuận lợi, để hiểu biết nhau. Hơn bất cứ ai khác, Đức Gioan XXIII biết rằng việc mưu tìm hợp nhất Kitô Giáo không diễn tiến theo đường thương lượng ngoại giao, nhưng đúng hơn biết nhìn sâu vào tận đáy cuộc sống thiêng liêng của người ta.

Theo phán đoán của ngài, ta trở nên gần gũi với nhau tùy theo mức độ mỗi người tự để cho cuộc đời và tình yêu Chúa Kitô chiếm hữu lấy mình. Càng trở nên một với Người, ta chỉ càng trở nên gần gũi với anh chị em ta nhiều hơn. Mọi cố gắng hợp nhất, do chính sự kiện nó là một hành vi đức ái, đều có giá trị hợp nhất…

Há không phải lòng thành thực đầy xúc động này đã làm ngạc nhiên các quan sát viên trong một buổi yết kiến một ngày sau khi khai mạc Công Đồng đó ư?

Ngài nói với họ: “Còn với qúy vị, qúy vị hãy đọc cõi lòng tôi: có lẽ quí vị sẽ học được nhiều điều ở đó hơn là ở lời tôi nói. Làm sao tôi quên được 10 năm sống tại Sofia và 10 năm nữa tại Istanbul và tại Athens?… Tôi thường được gặp các Kitô hữu thuộc các hệ phái khác nhau… Chúng tôi không tranh luận; chúng tôi chỉ chuyện vãn với nhau; và dù không tranh luận, chúng tôi vẫn yêu thương nhau. Sự hiện diện của quý vị tại nơi đây, một sự hiện diện chúng tôi rất trân quí, và niềm xúc động đang tràn ngập tâm hồn linh mục của tôi… thúc giục tôi thổ lộ với quí vị rằng trái tim tôi bừng bừng biết bao niềm khát khao được làm việc và được đau khổ cho việc xuất hiện giờ phút trong đó lời cầu nguyện của Chúa Giêsu tại Bữa Tiệc Ly được thể hiện cho mọi người”.

Đời ngài là ân phúc cho thế giới. Đức Gioan XXIII là vị giáo hoàng của đối thoại, và điều này có ý nói tới mọi người trong thời ta.

Làm cho thế giới ngày nay nghe tiếng Giáo Hội là điều không dễ. Tiếng nói này bị át đi bởi quá nhiều tiếng ồn ào: có quá nhiều nhiễu khí quyển và nhiễu không khí khiến sứ điệp không truyền qua được.

Bất chấp các trở ngại trên, Đức Gioan XXIII đã tìm ra cách để tiếng nói của ngài được nghe thấy: ngài vượt qua bức tường ngăn cản âm thanh. Lời Đức Gioan làm sống dậy một đáp ứng.

Con người nhận ra giọng nói của ngài, một giọng nói nói với họ về Thiên Chúa, nhưng cũng nói đến tình huynh đệ nhân bản, đến việc tái lập công bình xã hội, đến một nền hòa bình phải thiết lập khắp thế giới.

Họ nghe được một thách đố ngỏ với chính con người tốt hơn của họ, và họ ngước mắt nhìn con người này, con người mà lòng nhân hậu khiến họ nghĩ tới Thiên Chúa.Vì con người, dù biết hay không, luôn tìm kiếm Thiên Chúa, và chính sự phản ảnh Thiên Chúa là điều họ tìm kiếm trên gương mặt ông già này, người vốn yêu thương họ bằng chính tình yêu của Chúa Kitô.

Và đó chính là lý do tại sao họ khóc ngài như những đứa con khóc cha mình, quây quần quanh ngài để được ngài chúc lành.

Và người nghèo khóc thương ngài; vì họ biết ngài là một người trong số họ và ngài chết nghèo như họ, tạ ơn Chúa vì ngài vốn coi cảnh nghèo là một ơn phúc.

Các tù nhân cũng khóc thương ngài: ngài từng viếng thăm họ và khuyến khích họ bằng chính sự hiện diện của ngài. Có ai không nhớ cuộc viếng thăm nhà tù Rôma của ngài? Trong số các tù nhân ấy có hai người sát nhân. Sau khi nghe Đức Thánh Cha, một trong hai sát nhân này tiến tới và thưa: “Những lời hy vọng ngài vừa nói có áp dụng vào tôi hay không, một kẻ tội lỗi lớn lao như thế này?” Câu trả lời duy nhất của Đức Giáo Hoàng là mở rộng đôi tay, ôm chầm lấy anh ta vào ngực.

Người tù ấy chắc chắn là một thứ biểu tượng của toàn thể nhân loại, rất gần với trái tim của Đức Gioan XXIII.

Giờ đây, triều giáo hoàng của ngài đã chấm dứt, làm thế nào ta lại có thể không xúc động đọc lại những lời ngài nói năm 1934 khi rời bỏ Bulgaria. Ta nhận ra Đức Gioan XXIII trong bài sứ điệp từ giã này, một sứ điệp có giá trị tiên tri:

Ngài nói: “ôi thưa anh em, anh em đừng quên tôi, người, dù trong hoàn cảnh nào, cũng mãi mãi là người bạn sốt sắng của Bulgaria.

“Theo một truyền thống cổ xưa của Aí Nhĩ Lan Công Giáo, vào đêm vọng Giáng Sinh, mỗi nhà đều để một cây nến sáng ở cửa sổ để chỉ cho Thánh Giuse và Mẹ Diễm Phúc đang tìm một nơi để trú ngụ thấy rằng bên trong nhà ấy có một gia đình đang chờ đợi để tiếp rước các ngài. Bất cứ ở nơi nào, dù là ở tận cùng trái đất, bất cứ người Bulgaria nào xa mảnh đất quê hương mà băng qua nhà tôi đều sẽ tìm thấy trên cửa sổ một ngọn nến thắp sáng. Hễ ông ta gõ cữa, cửa liền mở, bất kể ông ta là người Công Giáo hay người Chính Thống. Một người anh em từ Bulgaria, tước hiệu ấy đã là quá đủ. Ông ta sẽ được chào đón và sẽ tìm được nơi nhà tôi tình hiếu khách ấm áp nhất và thân ái nhất”.

Lời mời trên đã vượt qua các biên giới của Bulgaria; Đức Gioan XXIII đã ngỏ nó với mọi người thiện chí, bất chấp mọi biên giới quốc gia.

Với lịch sử, ngài sẽ là Vị Giáo Hoàng của Chào Đón và Hy Vọng. Đó là lý do khiến kỷ niệm dịu ngọt và thánh thiện về ngài sẽ còn mãi trong lời chúc tụng của hàng thế kỷ tương lai.