Trong bài “Understanding Pope Francis’ Historic Voyage of Reconciliation to Canada’s Indigenous People”, nghĩa là “Tìm hiểu Hành trình Hòa giải Lịch sử của Đức Thánh Cha Phanxicô với Người bản địa Canada”, Linh mục Raymond J. de Souza, là chủ bút tập san Công Giáo Convivium của Canada, đã trình bày những nhận định về chuyến tông du hoàn toàn có một không hai trong gần 50 năm tông du nước ngoài của các vị Giáo hoàng trong bối cảnh những căng thẳng liên quan đến các trường nội trú dành cho người bản địa tại quốc gia này. Nguyên bản tiếng Anh có thể xem tại đây. Dưới đây là bản dịch toàn văn sang Việt Ngữ.
Vào ngày Chúa Nhật, Đức Thánh Cha Phanxicô sẽ bắt đầu một chuyến tông du hoàn toàn có một không hai trong gần 50 năm tông du nước ngoài của các vị Giáo hoàng.
Đây sẽ là một cuộc hành hương không phải dành cho toàn bộ Giáo hội ở Canada, mà tập trung chặt chẽ vào các dân tộc bản địa. Nó sẽ có một tính cách “sám hối”, như Đức Thánh Cha đã mô tả nó trong bài huấn dụ buổi đọc kinh Truyền Tin trưa Chúa Nhật tuần trước. Và trong khi hầu hết các chuyến đi của các vị Giáo hoàng có nhiều chủ đề – lịch sử, gia đình, tuổi trẻ, truyền giáo, công lý, v.v. – thì chủ đề này chỉ nhằm mục đích thúc đẩy “hòa giải” vì thuật ngữ đó đã được hiểu trong chính trị Canada.
Một chút lịch sử để mọi sự được rõ ràng. Vào cuối những năm 1980 và đầu những năm 1990, người dân Canada bắt đầu nghe thấy tiếng nói của người bản địa về “trường nội trú của người da đỏ”, một phần lịch sử của Canada mà phần lớn vẫn bị che giấu.
Trong những thập kỷ gần đây, thuật ngữ “Da đỏ” – được sử dụng trong hầu hết lịch sử Canada – đã được thay thế bằng “thổ dân” và bây giờ là “Bản địa”
Vào cuối thế kỷ 19, chính phủ Canada đã thiết lập chính sách trường nội trú cho trẻ em bản địa. Nền giáo dục sẽ truyền đạt khả năng đọc viết và làm toán cơ bản nhưng cũng có một khía cạnh văn hóa, một phần của dự án đồng hóa được thể hiện một cách khét tiếng nhất là “giết chết người da đỏ trong đứa trẻ”. Trẻ em bản địa thường bị cấm nói tiếng bản địa của họ hoặc mặc trang phục truyền thống của họ.
Lúc đầu, việc đi học là tự nguyện, nhưng vào đầu thế kỷ 20, nó trở thành bắt buộc, đồng nghĩa với việc trẻ em bị buộc phải tách khỏi gia đình. Hầu hết các trường đóng cửa vào những năm 1960, mặc dù một số trường vẫn tồn tại trong những năm 1980. Hiện nó được mọi người – các nhà lãnh đạo Giáo hội, tiểu bang và Người bản xứ – coi như một chương đen tối trong lịch sử Canada.
Trong khi các trường học được thành lập và tài trợ bởi chính phủ Canada, hoạt động của các trường học được giao cho các Giáo Hội. Người Công Giáo điều hành khoảng hai phần ba số trường học; phần ba còn lại do những người theo đạo Tin lành điều hành. Phần lớn các trường Công Giáo do Dòng Hiến Sĩ Đức Mẹ Vô nhiễm, gọi tắt là OMI, điều hành.
Lời khai của những người ngày nay được công nhận là “những người sống sót” bắt đầu vào năm 1990. Họ kể về bệnh tật và điều kiện vệ sinh không đầy đủ, dinh dưỡng và chăm sóc sức khỏe cũng như tệ hại hơn, về lạm dụng thể chất và tình dục.
Trong hơn 30 năm, người Canada đã cống hiến sức lực đáng kể cho di sản trường nội trú. Đã có một quyết toán tài chính vào năm 2006 gần 4 tỷ đô la, trong đó cả chính phủ và Giáo Hội đều tham gia.
Có một lời xin lỗi chính thức từ chính phủ Canada tại Hạ viện ở Ottawa vào năm 2008. Đã có một lời xin lỗi từ Đức Giáo Hoàng Bênêđíctô XVI tới một phái đoàn của các nhà lãnh đạo bản địa tại Vatican vào năm 2009.
Sau đó Ủy ban Sự thật và Hòa giải, gọi tắt là TRC, mở một cuộc điều tra do chính phủ liên bang thành lập. Ủy ban đã báo cáo vào năm 2015 và đưa ra một danh sách các “lời kêu gọi hành động”. Bất kể đã có lời xin lỗi năm 2009 từ Đức Giáo Hoàng Bênêđíctô XVI, TRC yêu cầu Đức Thánh Cha Phanxicô phải xuất hiện ở Canada “trong vòng một năm” để xin lỗi một lần nữa.
Giáo Hội ở Canada đã chọn không bảo vệ lời xin lỗi của Đức Bênêđíctô, cũng như hàng chục lời xin lỗi theo đúng nghĩa đen đã được đưa ra bởi các thực thể Công Giáo khác nhau có liên quan, bắt đầu bằng lời xin lỗi toàn diện của OMI vào năm 1991, rất lâu trước khi hầu hết người dân Canada thậm chí còn chưa biết đến lịch sử trường nội trú dành cho người bản địa.
Vào năm 2015, người ta cho rằng vấn đề này sẽ nằm im, và trong khi đó, công việc hợp tác hàng ngày ở cấp địa phương vẫn sẽ tiếp tục.
Việc phát hiện ra những ngôi mộ không được đánh dấu tại các điểm dân cư-trường học cũ vào tháng 5 năm 2021 đã tạo ra một làn sóng phẫn nộ quốc tế về những gì đôi khi được báo cáo là “mồ chôn tập thể”, ngụ ý một vụ thảm sát trẻ em bản địa. Điều đó không bao giờ xảy ra, nhưng thông tin sai lệch lớn đã tạo ra một cuộc tranh cãi gay gắt khiến cả chính phủ Canada và các giám mục Công Giáo chấn động.
Chính phủ liên bang đã cam kết hàng trăm triệu đô la cho việc thăm dò các ngôi mộ. Cho đến nay, không có cuộc thăm dò nào như vậy đã diễn ra.
Sự tức giận đối với Giáo Hội Công Giáo không chỉ thể hiện bằng lời nói, mà còn qua hành động phá hoại tại hàng chục nhà thờ Công Giáo, bao gồm cả vụ hỏa hoạn tại một số nhà thờ ở các khu bảo tồn của Người bản xứ.
Do đó, các giám mục của Canada đã một lần nữa tập hợp các lời xin lỗi cá nhân khác nhau của các ngài thành một tuyên bố thống nhất vào tháng 9 năm ngoái và cam kết quyên góp 30 triệu đô la cho các dự án hòa giải trong 5 năm tới. “Hòa giải” là một thuật ngữ chung để đối phó với di sản của các trường nội trú dành cho người bản địa.
Và, mang tính biểu tượng nhất, các giám mục đã cam kết yêu cầu Đức Giáo Hoàng Phanxicô đến thăm Canada để xin lỗi trên mảnh đất của Người bản địa, như TRC đã yêu cầu vào năm 2015.
Trước khi phát hiện ra những ngôi mộ có thể xảy ra vào năm 2021, các giám mục đã làm việc trong một cuộc họp lần thứ hai của Đức Giáo Hoàng ở Rome, để làm mới lại lời xin lỗi mà Đức Bênêđíctô đưa ra vào năm 2009. Điều đó đã bị trì hoãn bởi đại dịch, nhưng cuối cùng đã được tổ chức vào tháng 3 và tháng 4 năm 2022, khi Đức Thánh Cha dành năm giờ chưa từng có với các nhóm Bản địa trong suốt cả tuần. Sau đó, ngài đã đưa ra một lời xin lỗi sâu sắc và mạnh mẽ và cam kết sẽ đến thăm Canada.
Đức Thánh Cha đã chọn tháng Bảy cho chuyến viếng thăm nhằm kỷ niệm ngày lễ Thánh Anna, 26 tháng Bảy, với những người Công Giáo bản địa, những người có lòng sùng kính đối với bà ngoại của Chúa Giêsu phù hợp với sự tôn trọng mà họ dành cho người lớn tuổi. Cuộc hành hương Công Giáo hàng năm tại Hồ Thánh Anna gần Edmonton là sự kiện tôn giáo hàng năm lớn nhất dành cho người Canada bản địa, đa số là các tín hữu Kitô. Đức Thánh Cha Phanxicô sẽ tham dự vào thứ Ba.
Đức Giáo Hoàng sẽ dành sáu ngày ở Canada, trong đó ngày đầu tiên dành hoàn toàn để nghỉ ngơi. Ngài sẽ đến Edmonton vào Chúa Nhật và sau đó có bốn sự kiện trong hai ngày, tất cả đều được giới hạn trong một giờ vì sức khỏe giảm sút gần đây của Đức Thánh Cha.
Vào ngày thứ Tư, ngài sẽ đến Thành phố Quebec, giáo phận Công Giáo đầu tiên ở Bắc Mỹ. Với bốn sự kiện khác trong ba ngày ở đó, ngài dự kiến sẽ đề cao lịch sử 200 năm của Công Giáo-Bản địa có trước trường nội trú đầu tiên. Thật vậy, Thánh François de Laval, giám mục đầu tiên của Canada, đã được Đức Thánh Cha Phanxicô tuyên thánh một cách nhanh chóng một phần vì ngài bảo vệ phẩm giá của các dân tộc Bản địa.
Vào ngày cuối cùng của mình ở Canada, Đức Thánh Cha Phanxicô sẽ đi đến cực bắc để gặp người Inuit ở Iqaluit trước khi trở về Rôma trong đêm.
Lời xin lỗi của Đức Thánh Cha Phanxicô tại Vatican – một cách chân thành, cẩn thận về mặt thần học và diễn đạt một cách hùng hồn – dường như đã khiến chuyến thăm thực sự trở nên thoái trào khỏi cực điểm. Những gì Đức Thánh Cha sẽ nói thì ngài đã nói rồi – và đã được những người khác nói trong hơn 30 năm. Trong khi chuyến thăm của Giáo hoàng luôn là thời điểm đầy ân sủng, các nhà lãnh đạo Công Giáo nói một cách bán chính thức về chuyến đi như một bước cần thiết mà các ngài mong muốn hoàn thành và vượt qua.
Về phía Người bản xứ, đã có một số người thiếu quan tâm đến các sự kiện của Đức Giáo Hoàng và thiếu sự phối hợp đối với những người muốn tham dự, mặc dù chính phủ liên bang đã cam kết 35 triệu đô la để đưa những người sống sót đến gặp Đức Giáo Hoàng.
Các giám mục Công Giáo sẽ tài trợ chi phí 15 triệu đô la cho chuyến thăm của Đức Giáo Hoàng, ngoài cam kết trước đó cho các dự án hòa giải. Điều đó sẽ không dễ dàng, vì phần lớn các giáo phận Canada đều bị hạn chế về tài chính.
Chuyến thăm của Đức Giáo Hoàng sẽ làm nổi bật hai thực tế đối kháng.
Điều sẽ thu hút sự chú ý nhất là mối quan hệ giữa các nhà lãnh đạo chính trị Bản địa và các giám mục Công Giáo – một mối quan hệ căng thẳng được đánh dấu bởi sự nghi ngờ về động cơ xấu của cả hai bên. Thực tế khác là các mối quan hệ tốt đẹp thực tế ở cấp giáo xứ và giáo phận đã đánh dấu cuộc sống của hầu hết người Công Giáo Bản địa, nơi mà việc hòa giải đã được diễn ra trong ba thập kỷ.
Đây sẽ là chuyến thăm thứ tư của Đức Giáo Hoàng tới Canada. Thánh Gioan Phaolô II đã thực hiện một chuyến đi xuyên quốc gia, 12 ngày – một trong những chuyến đi dài nhất của ngài đến một quốc gia duy nhất – vào năm 1984. Trong chuyến đi đó, thời tiết xấu đã ngăn cản ngài đến thăm những người Canada bản địa ở cực bắc, vì vậy ngài đã trở lại vào năm 1987 cho mục đích đó. Chuyến đi thứ ba của ngài là vào năm 2002 cho Ngày Giới trẻ Thế giới ở Toronto. Đức Giáo Hoàng Bênêđíctô XVI đã không đến thăm Canada.
